آیا حق داریم عکس کودکمان را در فضای مجازی منتشر کنیم؟

خانواده‌های زیادی در فضای مجازی عکس‌های کودکانشان را منتشر می‌کنند، ثبت خاطرات و لحظات خوش و به اشتراک گذاشتن آن با دیگران از اتفاقات خوبی است که این فضا در اختیار کاربران قرار داده است. اما ممکن است در این میان اتفاقات ناگواری نیز رخ بدهد، به عنوان مثال سودجویانی که به دنبال منفعت شخصی خود می‌گردند در قالب کودک‌آزاری، کودک‌ربایی و … خود را نشان می‌دهند. بسیاری از خانواده‌ها در مورد حقوق کودکان به طور کلی اطلاعاتی در دست ندارند و ممکن است ناآگاهانه به فرزندشان آسیب بزنند، به همین خاطر با مرضیه کوهستانی کارشناس کودک و رسانه گفتگویی انجام دادیم تا در این‌باره بیشتر آگاهی به‌دست بیاوریم.

• با توجه به رعایت حقوق کودکان آیا حق داریم که عکس آن‌ها را در فضای مجازی منتشر کنیم؟

وقتی در مورد حقوق کودکان در فضای مجازی صحبت می‌کنیم، به یک موضوع جهانی اشاره می‌کنیم که شکل آنلاین و آفلاین آن با یکدیگر فرقی ندارد. یعنی همان حقوقی که به شکل آفلاین یک کودک باید داشته باشد، آنلاین هم از آن برخوردار خواهد شد. به دنبال آن هرآن‌چه که در فضای غیرمجازی جرم است، در فضای مجازی هم جرم به‌حساب می‌آید و در هر دو فضا به کودک آسیب می‌زند. والدین و آشنایان و مربیان همگی موظف هستند که حقوق کودک را چه در کنوانسیون کودک و یا آنچه در قوانین مدنی یک کشور وجود دارد، رعایت کنند.

یونیسف گزارش جامعی منتشر کرده در مورد اینکه خبرنگاران حق ندارند تصویر کودک معتاد و یا کودکی که مورد کودک‌آزاری قرار گرفته را منتشر کنند تا شان آن‌ها زیر سوال نرود که بحث ما از این موارد جداست و در مورد کودکانی صحبت می‌کنیم که زندگی عادی دارند. نکته‌ی ساده‌ای در مورد انتشار عکس کودکان و به اشتراک گذاشتن متن در مورد آن‌ها در فضای مجازی وجود دارد، اینکه والد از خودش بپرسد این پست را برای فرزندم انجام می‌دهم یا برای خودم؟ و آیا این عکس نفعی برای کودک دارد یا نه؟

• پدران و مادران و به طور کلی کاربران اینترنتی باید به چه نکاتی در این زمینه دقت کنند؟

در مورد حقوق کودک در فضای مجازی مربیان تربیت‌کودک و روانشناسان کودک هر کدام نظرهای گوناگونی دارند و تجمیع این نظرات کار سخت و در کل بحث پیچیده‌ای است. اگر کمی با تساهل و مدارا به این قضیه نگاه کنیم، می‌بینیم که در شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام وقتی کسی یک صفحه‌ی پرایوت (خصوصی) دارد، مانند آلبوم شخصی است و فرد می‌تواند عکس بچه‌اش را بگذارد با این شرط که مطمئن باشد دیگران عکس‌ها را در جای دیگر به اشتراک نمی‌گذارند و یا اگر منتشر کردند به آن‌ها تذکر بدهد که پاکش کنند. همینطور در صورتی که انتشار عکس به‌شأن کودک آسیب نمی‌زند و کودک در وضعیت نامناسبی قرار نگرفته نباشد مشکلی ایجاد نخواهد شد. مثلاً چند وقت پیش ویدئویی از یک کودک در توالت منتشر شد که حرف‌های بامزه‌ای می‌زد. واقعیت این است که این کودک قطعاً وقتی بزرگ شود از تماشای اینکه این ویدئو میلیون‌ها بازدیدکننده داشته خوشحال نخواهد شد.

یک کاربر در فضای مجازی به همه‌ی این نکات باید توجه کند. من اگر خودم تصمیم بگیرم، می‌گویم هر آنچه که در فضای اینترنتی قرار می‌گیرد، خطرهای فراوانی مانند حضور هکرها پیش روی کاربر وجود دارد. ممکن است تصویر کودکم را در فضای مجازی نخواهم به هیچ‌وجه منتشر کنم اما نگاه سختگیرانه‌ای است که می‌تواند ترس بیش از اندازه باشد چون این فضا همانطور که می‌تواند تهدیداتی داشته باشد، فرصت‌هایی هم برای خانواده‌ها و کودکان به وجود می‌آورد. پس نمی‌توان در این مورد قطعی نظر داد.

• چگونه باید جلوی پست‌هایی که در شبکه‌های اجتماعی به کودکان آسیب می‌زنند را بگیریم؟ قوانین در ایران چقدر حمایت‌کننده‌ی کودکان در فضای مجازی است؟

باید گفت حقوق کودک در ایران چندان در بین عموم مردم شناخته شده نیست و اطلاعات عمومی در این مورد بسیار کم است. حتی در قانون اساسی هم قوانین مشخص و مدون زیادی درباره‌ی حقوق کودک وجود ندارد. هنوز چالش‌های زیادی برای تدوین قوانین جامع در مورد حقوق کودکان وجود دارد. ممکن است پدر و مادری فکر کنند با انتشار عکس کودکشان آسیبی به او نخواهد رسید. در این مورد اگر بخواهم از کشورهای پیشرفته مثال بزنم، یک ستاره‌ی راک یا سلبریتی در فضای مجازی عکسی از کودکش منتشر کرد که با او بازی می‌کرد. نکته‌ی عجیبی نداشت اما هزاران کامنت دریافت کرد با این مضمون که از کودکت در حال سوء‌استفاده هستی. بعد آن سلبریتی در یک برنامه‌ی تلویزیونی اعلام کرد که دیگر عکس کودکم را منتشر نخواهم کرد. می‌خواهم بگویم افکار عمومی به حقوق کودک نسبتاً آگاه است و اگر پدرومادری هم اشتباه کنند، افکار عمومی جلویش را می‌گیرد.

در کنار آن نهادهای مدنی قدرتمندی وجود دارد که به این حوزه وارد می‌شوند و وظیفه‌ی آگاهی رسانی را هم بر‌عهده دارند. علاوه بر این قوانین بالادستی وجود دارد که اگر افکار عمومی و نهادهای مدنی موفق نشدند، به حقوق مهم کودکان مانند پورنوگرافی کودکان، کودک آزاری جنسی کودکان و کلاهبرداری چه مجازی و چه به شکل حضوری رسیدگی کنند. ما در همه‌ی این موارد محدودیت قانونی و اجرایی داریم و نمی‌توانیم بگوییم پدرومادری که اشتباه می‌کنند مقصر هستند، بلکه همه با هم دست‌به‌دست هم داده‌اند. نهادی وجود نداشته تا پدران و مادران از طریق آن آگاه شوند و از طرفی صداوسیما به وظیفه‌ی خود به خوبی عمل نمی‌کند، مطبوعات در این زمینه اطلاع‌رسانی نکرده و نهاد مدنی قدرتمندی نیز نداریم تا آموزش بدهد. در نهایت باید این را بدانیم که والدین و سرپرستان کودک حرف آخر را در مورد حقوق کودک می‌زنند. اگر والدین کاری که انجام می‌دهند صرفا ناشی از ناآگاهی‌شان باشد، تنها وظیفه‌ای باقی می‌ماند این است که به خانواده‌ها اطلاع‌رسانی شود. در واقع در ایران اگر یک فعالیت مجازی به کودکان بخواهد آسیب بزند، تصمیم‌گیرنده‌ی اصلی خانواده‌ها هستند اما در کشورهایی که قوانین لازم در این مورد اجرا می‌شود، قانون تصمیم‌گیرنده خواهد بود. در آخر باید امیدوار باشیم که آنقدر سواد رسانه‌ای خانواده‌ها و کودکان بالا برود که یاد بگیرند چگونه شهروند متمدنی در اینترنت باشند و خودشان به شکل داوطلبانه اقدامات لازم برای رعایت حقوق کودکان را انجام بدهند.